مقدمه
تحریم‌های غرب علیه روسیه و ایران که باعث شده است روسیه بازارهای سنتی ایران را با ارائه تخفیف‌های چشمگیر تصاحب کند. برای مثال، روسیه در زمینه فولاد، نفت و پتروشیمی با ایران رقابت کرده و بازارهای چین، هند و ترکیه را به خود جلب کرده است.
نوسانات قیمت ارز و تورم در ایران که باعث شده است قیمت کالاهای ایرانی بالا رود و رقابت‌پذیری آن‌ها در بازار جهانی کاهش یابد. برای مثال، قیمت دلار در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال ۱۳۹۹ حدود ۵۰ درصد افزایش یافته است.
اما علیرغم این مشکلات، هنوز هم فرصت‌های زیادی برای صادرات کالا از ایران به روسیه وجود دارد. برخی از فرصت‌های موجود عبارتند از:
همکاری در زمینه فناوری‌های پیشرفته و دانش‌بنیان. روسیه به دنبال تحقق رشد اقتصاد دانش‌بنیان است و به دنبال همکاری با کشورهای دارای فناوری‌های پیشرفته است. ایران با داشتن نخبگان علمی و پژوهشگران خلاق و با استعداد، می‌تواند در زمینه‌های مختلف مثل انرژی‌های تجدیدپذیر، نانوفناوری، بیوتکنولوژی، فضای مجازی، هوش مصنوعی و … با روسیه همکاری کند و محصولات و خدمات خود را به این کشور صادر نماید. برای مثال، در سال ۱۳۹۸، ایران و روسیه تفاهم‌نامه‌ای برای همکاری در زمینه انرژی خورشیدی امضا کردند.
توسعه روابط فرهنگی و گردشگری. روسیه و ایران دارای تاریخچه‌ای طولانی و پرفراز و نشیب در روابط فرهنگی و سیاسی هستند. این دو کشور می‌توانند با تقویت همکاری‌های فرهنگی و گردشگری، اعتماد سازی و تبادل تجربه را افزایش دهند. ایران با داشتن آثار تاریخی و فرهنگی بسیار زیاد و منحصر به فرد، می‌تواند جذابیت زیادی برای گردشگران روس داشته باشد. برای مثال، در سال ۱۳۹۷، حدود ۱۰۰ هزار گردشگر روس به ایران سفر کردند.
استفاده از پتانسیل بازار مشترک منطقه‌ای. روسیه عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی (اکو) است که شامل ۱۰ کشور منطقه‌ای از جمله ایران است. این سازمان می‌تواند فضای مناسبی برای تسهیل تجارت و حمل و نقل کالا بین کشورهای عضو فراهم کند. ایران می‌تواند با بهبود زیرساخت‌های حمل و نقل خود، به عنوان پل ارتباطی بین روسیه و کشورهای جنوب خلیج فارس عمل کند. برای مثال، در سال ۱۳۹۶، قطار حمل کالا بین روسیه و ایران با استفاده از خط آهن شمال-جنوب راه‌اندازی شد
شیوع ویروس کرونا و محدودیت‌های حمل و نقل و تجارت که باعث شده است تقاضا و عرضه کالاهای ایرانی در بازار روسیه کاهش یابد. برای مثال، صادرات محصولات کشاورزی و خشکبار ایران به روسیه در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال قبل حدود ۲۰ درصد کاهش داشته است.
مزایا و معایب صادرات از ایران به روسیه
دسترسی به یک بازار بزرگ و پرجمعیت که با توجه به شرایط آب و هوایی و جغرافیایی خود، نیاز به واردات کالاهای مختلف دارد. روسیه با جمعیت حدود ۱۴۶ میلیون نفر و وسعت بیش از ۱۷ میلیون کیلومتر مربع، پتانسیل زیادی برای صادرکنندگان ایرانی دارد. روسیه در سال ۲۰۲۱ حدود ۳۰۰ میلیارد دلار کالا وارد کرده است که از این مقدار، تنها ۱.۳ درصد آن از ایران بوده است.1 بنابراین، فضای زیادی برای افزایش حضور تجار و تولیدکنندگان ایرانی در بازار روسیه وجود دارد.
همکاری در زمینه فناوری‌های پیشرفته و دانش‌بنیان. روسیه چندین سال است که در حال تلاش برای تحقق رشد اقتصاد دانش‌بنیان است و به دنبال همکاری با کشورهای دارای فناوری‌های پیشرفته است. ایران با داشتن نخبگان علمی و پژوهشگران خلاق و با استعداد، می‌تواند در زمینه‌های مختلف مثل انرژی‌های تجدیدپذیر، نانوفناوری، بیوتکنولوژی، فضای مجازی، هوش مصنوعی و … با روسیه همکاری کند و محصولات و خدمات خود را به این کشور صادر نماید. برای مثال، در سال ۱۳۹۸، ایران و روسیه تفاهم‌نامه‌ای برای همکاری در زمینه انرژی خورشیدی امضا کردند.
استفاده از پتانسیل بازار مشترک منطقه‌ای. روسیه عضو سازمان همکاري های اقتصادي (اكو) است كه شامل ۱۰ كشور منطقه‌ای از جمله ایران است. این سازمان می‌تواند فضای مناسبی برای تسهیل تجارت و حمل و نقل کالا بین کشورهای عضو فراهم کند. ایران می‌تواند با بهبود زیرساخت‌های حمل و نقل خود، به عنوان پل ارتباطی بین روسیه و کشورهای جنوب خلیج فارس عمل کند.
برای مثال، در سال ۱۳۹۶، قطار حمل کالا بین روسیه و ایران با استفاده از خط آهن شمال-جنوب راه‌اندازی شد
رقابت با کالاهای روسی در بازارهای سنتی ایران. روسیه با تولید کالاهای مشابه یا جایگزین کالاهای ایرانی، می‌تواند بازارهای سنتی ایران را در شرق آسیا، خاورمیانه و ترکیه تصاحب کند. برای مثال، روسیه در زمینه فولاد، نفت و پتروشیمی با ایران رقابت کرده و بازارهای چین، هند و ترکیه را به خود جلب کرده است.
نوسانات قیمت ارز و تورم در ایران که باعث شده است قیمت کالاهای ایرانی بالا رود و رقابت‌پذیری آن‌ها در بازار جهانی کاهش یابد. برای مثال، قیمت دلار در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال ۱۳۹۹ حدود ۵۰ درصد افزایش یافته است.
شیوع ویروس کرونا و محدودیت‌های حمل و نقل و تجارت که باعث شده است تقاضا و عرضه کالاهای ایرانی در بازار روسیه کاهش یابد. برای مثال، صادرات محصولات کشاورزی و خشکبار ایران به روسیه در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال قبل حدود ۲۰ درصد کاهش داشته است.
راه‌های تسهیل و توسعه‌ی صادرات از ایران به روسیه
صادرات ایران به روسیه در سال ۱۴۰۲ با چالش‌ها و رقابت‌های زیادی روبرو بوده است. روسیه با تولید و صادرات کالاهای مشابه یا جایگزین کالاهای ایرانی، بازارهای سنتی ایران را در شرق آسیا، خاورمیانه و ترکیه تصاحب کرده و قیمت کالاهای ایرانی را فشار داده است. علاوه بر این، نوسانات قیمت ارز و تورم در ایران، شیوع ویروس کرونا و محدودیت‌های حمل و نقل و تجارت، تقاضا و عرضه کالاهای ایرانی در بازار روسیه را کاهش داده است.
اما علیرغم این مشکلات، هنوز هم فرصت‌های زیادی برای تسهیل و توسعه‌ی صادرات از ایران به روسیه وجود دارد که به شرح زیر هست :
بهبود زیرساخت‌های حمل و نقل زمینی و دریایی. ایران می‌تواند با سرعت بخشیدن به پروژه‌های خط آهن شمال-جنوب، خط آهن رشت-آستارا، بندر چابهار و بندر جاسک، ظرفیت حمل کالا به سمت شمال و جنوب خود را افزایش دهد. همچنین می‌تواند با همکاری با کشورهای همسایه مثل آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و ترکمنستان، مسیر‌های جدید و مناسب برای دسترسی به بازار روسیه فعال کند. برای مثال، در سال ۱۳۹۶، قطار حمل کالا بین روسیه و ایران با استفاده از خط آهن شمال-جنوب راه‌اندازی شد.
تقویت همکاری های فناورانه و دانش‌بنیان. ایران می‌تواند با بهره‌گیری از نخبگان علمی و پژوهشگران خلاق خود، محصولات و خدمات با ارزش افزوده بالا در زمینه‌های مختلف مثل انرژی‌های تجدیدپذیر، نانوفناوری، بیوتکنولوژی، فضای مجازی، هوش مصنوعی و … تولید و به روسیه صادر نماید. این کالاها می‌توانند بازار روسیه را به چالش بکشند و از رقابت با کالاهای روسی جلوگیری کنند.
همچنین می‌تواند با ایجاد شبکه‌های همکاری علمی و پژوهشی با دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی روسیه، تبادل دانش و تجربه را افزایش دهد. برای مثال، در سال ۱۳۹۸، ایران و روسیه تفاهم‌نامه‌ای برای همکاری در زمینه انرژی خورشیدی امضا کردند.2
توسعه روابط فرهنگی و گردشگری. ایران و روسیه دارای تاریخچه‌ای طولانی و پرفراز و نشیب در روابط فرهنگی و سیاسی هستند. این دو کشور می‌توانند با تقویت همکاری‌های فرهنگی و گردشگری، اعتماد سازی و تبادل تجربه را افزایش دهند. ایران با داشتن آثار تاریخی و فرهنگی بسیار زیاد و منحصر به فرد، می‌تواند جذابیت زیادی برای گردشگران روس داشته باشد. برای مثال، در سال ۱۳۹۷، حدود ۱۰۰ هزار گردشگر روس به ایران سفر کردند.
